Seyfettin Altaylı, BİZ AZƏRİYİK?!

BİZ AZƏRİYİK?!

Uzun müddətdir "Azəri" terminini işlədənlərlə mübarizə aparıram, düz 1973-cü ildən bəri.

Biz Türklər qəribə millətik vəssalam. Elə olmasaq "ev danasından öküz olmaz" atalar sözünü yaradardıq?! Həmişə özgəsinin misini öz qızılımızdan üstün tutmamışıq?

Uşaqlığımda atamın bir xurcunu vardı, bəzən İğdıra gedəndə onu götürər ordan nə alsa içinə qoyub gətirərdi. Müasir mənada desək xurcun onun sumkası idi.

Orta məktəbdə oxuyanda şəhərdə çiyni xurcunlu birini görəndə bəziləri, yəni şəhərlilər dodaq büzüb deyirdi: "Bura bax ey, bu kəndçilər şəhərin havasını pozurlar, yerişinə bax bunun, xurcununa bax hələ..!" Onlara görə kəndçilər savadsız, kobud, dünyanı dərk etməmiş, Sabir demişkən "özünü insan sanan" məxluqatlardı, şəhərlilərin özləri isə intellektual, müasir insanlardı (?!). Ancaq Atatürk "Kəndli millətin əfəndisidir" demişdi.

1970-ci illərdə İstanbul universitetində oxuduğum vaxt, xüsusilə aristokrat qızları çiyinlərində qədim türk mədəniyyətinə məxsus çeşnilər vurulmuş heybələrlə küçələrdə şütüyürdülər. Artıq xurcun da, heybə də mod olmuşdu və Tükiyənin böyük şəhərlərində xüsusilə qızların ən çox rəğbət etdiyi aksesuardı. Bu mod İğdıra də çatmışdı. Dünənə kimi həybələrdən, xurcunlardan istifadə edənlərə "əsrlə ayaqlaşmayan məxluqatlar!" gözüylə baxanların evladları indi onları qollarına taxıb, çiyinlərinə salıb özlərini intellektual, çağdaş insanlar kimi göstərirdilər.

Bu da qəribə bir paradoks idi... Niyəsi də bu idi. Fransız modçuları gəlib Anadolunun kəndlərində gördükləri xurcunları və heybələri görmüş, bir-ikisini satın alıb aparmış və Parisdə mod həftələrində manikennaları vasitəsiylə dünyaya göstərmiş filan qədər milyon dollar pul qazanmağın yolunda Anadolunun kəndçilərinin yaratdığı qədim Türk əşyasından və sənətindən də bəhrələnmişdilər. Heybə bizdə kəndçilik əlaməti ikən avropalının əliylə birdən birə müasirlik vasitəsi olmuşdu..! Bugün də avropalılar və amerikalılar kimi geyinib-kecinmir, oturub-durarkən, yeyib-içərkən, əylənərkən onları yamsılamırıq?! Dünənə kimi mis gözündə gördüyümüz dəyərimiz(?) avropalının əli dəyməklə qızıl olub özümüzə qayıtmışdı!

İndi gələk mətləbə. Çar Rusiyası Azərbaycan türklərinə "türk-tatar" deyirdi. Ruslar dediyinə görə biz də öz özümüzə türk-tatar deyirdik. Ruslar, Çingiz xanın, əmir Teymurun və Qızıl Orda dövlətinin əlindən zara gəldiklərinə görə "tatar" sözünü biraz da "atlı vəhşi" mənasında işlədirdi. Biz isə, -Ruslar belə deyirsə deməli düzdür, -deyib onu mənimsəmişdik. Vaxt gəldi Çarlığın taxtı çevrildi, üzü qırmızı niqablı rus imperializmi kommunizm adıyla Azərbaycanda və digər türk yurdlarında hökmran oldu. O, Türk yurdlarında öz təbliğatını aparanları, yəni özünə kömək olanları, bu yerlərdə bərkiyəndən sonra ya qondarma məhkəmələrlə "pantürkist, panturanist" adıyla güllələnmə ilə cəzalandırdı, ya da Sibirin buzlu cəhənnəminə sürgün eləyib oralarda axırına çıxdı. Rus fikirləşirdi ki, bugün öz milli şəxsiyyətlərinin fikirlərini, öz milli ideolojisini əlinin tərsiylə bir yana itələyib onu dəstəkləyənlər, sabah birigün rusu gözü yumulu sata bilər, ona görə onlara etibar edə bilməzdi və etmədi. Rus, Qızıl Orda dövlətini yıxandan sonra həmişə ayıq oldu, çünkü o yaxşı bilirdi ki, "yuxu, yarım ölümdü" və yatmadığına görə bu səviyyəyə çatdı.

1937-ci ilə kimi kimlik vəsiqəsinin (pasport) milliyyət bölməsində "Türk" yazanlar cəllad Stalinin əmrilə bir gecənin içindəcə dəyişdirildi, milliyyətcə oldu "Azərbaycanlı". Coğrafi adımız, "genimizin" adına çevrildi. Bu dəyişiklik Azərbaycanın qüzey hissəsində baş verdi. Bəs Güneydə nə oldu?!. Mənim istəkli tələbələrim Arif Kəskin və Hüseyn İsalı, Güney Azərbaycan Türklərinə qatı fars şovinizminin irqçi (ruslar demişkən boynu qalstuklu) "boyunbağlı" şahlığı tərəfindən hansı ad qoyulub onu çox gözəl dilə gətiriblər və bu barədəki yazıları "Güney Azərbaycan" adlı jurnalın 5-ci nömrəsində çap olunub. Daha artıq məlumat istəyənlər həmin dərgiyə müraciət edə bilər.

Qatı Fars şovinisti olan şah Rza Pəhləvi və oğlu Məhəmməd Rza Pəhləvi, Güney Azərbaycan Türklərinin tamamının "Azəri" kökündən gəldiyini, azərilərin də farsların bir tayfası olduğunu, onların, monqollar və səlcuqilər tərəfindən türkləşdirildiyini, azərilərə türkcə öyrədildiyini irəli sürdürüblər. Fars şovinistləri bu özülsüz nəzəriyyədən hələ də əl çəkməyiblər. Nə boynu qalstuklu şah, nə də başı çalmalı mollalar!.. Deməli şahlarla ayətullahlar hakimiyyətinin arasında sadəcə olaraq boyunbağı və çalma fərqi vardı. Bəs farslar bu yalan nəzəriyyəni kimin əliylə irəli sürüblər bilirsinizmi?! Əfşar türk tayfasından dr. Mahmud Əfşarın əliylə. Həmin nəzəriyyə bu türkün səyi ilə 1923-cü illərdən tutmuş nəşriyat həyatına qədəm qoyan "Ayənda" jurnalı vasitəsilə irəli sürülüb və Təbrizdə dünyaya gəlmiş, Səttar Xan-Bağır Xan hərəkatının şahidi olmuş, bu barədə "İran Məşrutiyət Tarixi", "Azərbaycanın 18 İllik Tarixi" adlı əsərləri yaratmış Azərbaycan türkü Seyid əhməd Kəsrəvi tərəfindən davam etdirilib. Bu iki ziyalımız Farsın baltasına sap olub kökümüzə enib və bugün də enməyə davam edir. Görün Dr. Mahmud əfşar nə deyir: "İranda yaşayan fərqli qəbilələri və etnikləri iranlılaşdırmasaq, iranın bütövlüyü həmişə təhlükə ilə üz-üzə olacaqdı! Bu səbəblə Fars olmayanlar arasında Fars dilini yaymalı və türklərlə ərəbləri sərhəd bölgələrindən daxili bölgələrə köçürməliyik".

Urmiyə, Salmas, Sulduz və digər dədə-baba yerlərimizin 1964-cü ildən tutmuş kürdçülərin gəlib oralarda məskunlaşmasına zəminə yaradılması özülsüz bir siyasət deyilmiş demək!..

Gələk "Azəri" məsələsinə... Təəssüflər olsun ki, Türkiyədəki bəzi ziyalılar "Azəri" sözünü dərinləməsinə araşdırmadan "qonşu deyib düz deyib" fikrindən hərəkət edərək Azərbaycan Türklərinə "Azəri", Azərbaycan Türkcəsinə də "Azəri türkcəsi" terminini yapışdırıblar və bundan heç cürə əl çəkmirlər. Bir adam da çıxıb deməyib ki, ay qardaş biz "Azəri" deyilik, Azərinin danışdığı dilə də "Azəri Türkcəsi" adı qoyula bilməz..! Məsələn mərhum dilçi alimimiz Məhərrəm Ərgin, Şəhriyarın, "Heydər Babaya Salam" poemasını dil, qrammatika və üslub yönündən incələdiyi və İstanbul Universiteti ədəbiyyat Fakültəsində dərslik kimi oxutduğu əsərinin adını "Azəri Türkçəsi" qoyub. Heybə və xurcun məsələsindəki yanaşma burada da hakim olub. Təəssüflər olsun ki, bir dənə ziyalımız çıxıb bu barədəki həqiqətləri ortaya qoymayıb, daha düzü bunun kökünü araşdırmağı ağlına da gətirməyib. Axı o termini "bizdən özgəsi deyib eləsə düzdür" qaydasını pozmağı ağlına da gətirməyib. Quzey Azərbaycanda yaşayan türk bacı-qardaşlarımız cəllad Stalinin göstərişiylə 1937-ci ildən "Azərbaycanlı", güneydəkilər də pəhləvi şahının uzaqgörən siyasətiylə olub "Azəri". Düşmənin bu tələsinə ən böyük dayağı da Türkiyədəki ziyalılar verib. ən böyük dəhşət də burasında deyil ki?!

Qardaşım, bacım, bu gedişə dayan deyilməlidir, lazim gəlsə millət məclislərimizdə qərar qəbul edilməlidir ki, adımız düzgün qələmə verilsin, düşmənin dəyirmanına öz əlimizlə su tökməyək. Bizə öz milli adımızla müraciət edilməlidir. Biz əstağfurullah "Azəri" deyilik, tər-təmiz türkük, Azərbaycanda yaşayan yerli, Oğuz, Qıpçaq, Xəzər, Alban, Qarqar, Sak, Hun, Göytürk və s. türk tayfalarının nəvə-nəticələriyik. Güney Azərbaycanda "haray haray mən türkəm" şüarı bu günlərdə küçələrdə hədər yerə səsləndirilmir.

Biri çıxıb, "ən ümdə problemlərimiz həll oldu, işğal altındakı torpaqlarımızı qaytardıq qaldı bu məsələ?!" sualını verə bilər. Bəli, bugün həll olunası dəhşətli problemlərimiz var və onların başında işğal altındakı torpaqlarımız məsələsi dayanır. Dünən zəif idik, quyruq acısı olanlar ermənini itildib üstümüzə yeritdi, sonra da cilovu əlinə alıb torpaqlarımız işğal edib ermənilərə verdi. Sabah güclənib düşməndən qisasımızı ürəyimizcə alıb torpaqlarımızı qaytaracayıq, ancaq kimliyimiz əlimizdən getsə onu nə cür qaytaracayıq?! Bu problem fikirləşilirmi görən?! Güney Azərbaycanda kimliyimiz itirilib-batırılır. Asimilyasiya çarxı var qüvvəsilə işləyir!.. Ona görə "Azəri", "Azəri Türkcəsi" məsələsinə laqeyd yanaşa bilmərik. Türkiyənin telekanalları, radioları, mətbuat və nəşriyyat orqanları bu terminlərdən pirim kimi yapışıb düşmənin dəyirmanına su tökür. Ona görə Türkiyədəki bu səhvi düzəltməyin yükü Azərbaycandaki ziyalılara, siyasətçilərə və Türkiyədə də bizlərə düşür.

Mən, 1985-ci ildə "Türkiyənin Səsi" radiosuna işə düzələndə orda güneylilər işləyirdi. Radio stansiyasının siqnal buraxılışında, "danışır pəxşi Azəri, danışır torki Azəri, danışır azərbaycani torki" və s. kimi sözləri işlədirdilər və yazıb oxuduqlarının yetmiş faizi fars və ərəb dilinə məxsus sözlərdi, tərkiblərdi. Hətta cümlələrin quruluşu da farscanın qrammatik quruluşuna görə idi. Elə cümlələr qururdular ki, sadəcə olaraq axırdakı xəbər bizimdi, qalanı isə farscaya məxsusdu. Nə qədər xoş sözlərlə onları bu işdən daşındırmaq istəsəm də o vaxt əlimdə hər hansı səlahiyyət olmadığına görə mənə qulaq asmadılar. İşə düzələndən səkkiz ay sonra radionun rəhbərliyinə təyin olundum və onların gördüyü işin mahiyyətinin Türk aləminə nə qədər ziyan vurduğunu, vuracağını TRT rəhbərliyinə başa saldım, Güney Azərbaycanın Xoy şəhərindən olan biri istisna olmaqla hamısı işdən çıxarıldı, Xoylu da müəyyən vaxtdan sonra getməli oldu. Radionun dil strategiyasını yenidən müəyyənləşdirdim və o gündən üzübəri, TRT "Türkiyənin Səsi" radiosu Azərbaycan Türkcəsi verilişlərində, danışdığımız dilin adının "Azərbaycan Türkcəsi" olduğu təkidlə vurğulanır. Bu həqiqət, TRT-nin Dış Yayınlar Dairəsində qəbul olunubdu. Ancaq təəssüflər olsun ki, Türkiyədə edilən səhvi bilərəkdən Qüzey Azərbaycanda da davam etdirənlər az da olsa gözə dəyir. Bugün məsələyə saymazyana yanaşıb "onsuz da biz türkük azəri deyilsə nə olar, biz özümüzü məyər tanımırıqə;!" fikrindən çıxış edənlər ola bilər. Ancaq bu laqeydlik irəliki illərdə gələcək nəsillərimizin başına bəla aça bilər. Ona görə məsələni düzgün şəkildə gündəmə gətirməli və bu problemi bir dəfəlik həll etməliyik.

Biz tarixi dəyərlərimizə lazımi qiyməti vermədik, tarixə laqeyd yanaşdıq və bizim olan birçox dəyərlərimizi üzdəniraq qonşularımız götürüb özününküləşdirdi. Ona görə hər bir Azərbaycanlı ziyalı "Azəri" termininə harda işlədilirsə öz kəskin etirazını bildirməli və Türkiyənin mətbuat və nəşriyyat orqanlarında da bu termindən istifadənin götürülməsi üçün əlindən gələn səyi göstərməlidir. Türkiyədəki hər bir mətbuat və nəşriyyat orqanına yorulmaq bilmədən etiraz edilməlidir.

Biz türkük ay millət!

Haşa, haşa, haşa "Azəri" deyilik..!


Seyfəddin Altaylı, Ankara altayli_s@yahoo.com